De triomf van de dood?

Dinsdag werd bekend dat volgens een onderzoek van SIRE meer dan de helft van de Nederlanders op een betere manier afscheid had willen nemen van iemand die overleden is. Dit zou volgens SIRE komen omdat we te weinig over de dood praten, wat tot extra verdriet leidt. De meesten zouden een gesprek afkappen ('jij gaat nog lang niet dood') of van onderwerp veranderen als het ter sprake komt. SIRE-directeur Lucy van der Helm merkt op: 'Eigenlijk gaat zo'n gesprek niet over de dood, maar juist over het leven, er is niets mooiers dan terugkijken op een mooi leven.' Wat impliceert dat hoe minder mooi het leven is, hoe minder mooi het terugkijken wordt. Nu heeft niet iedereen zo'n mooi leven gehad, zij het als slachtoffer of als dader, dus dan wordt het minder prettig om erover te praten wellicht, ook voor de betrokkenen, laat staan of ze dat willen. De uitstekende nieuwe film van Ozon, Tout s'est bien passé, gaat over twee zussen die hun vader helpen bij euthanasie in een kliniek in Zwitserland. Hij was een tiran en is nog steeds onuitstaanbaar, zacht uitgedrukt, maar desondanks zegt een zus van hem te houden. Er wordt niet over de dood gesproken, het is een puur praktische aangelegenheid, de man wil dood en zij assisteren hem, en het is wellicht het feit dat ze hun vaders weg naar het einde kunnen volgen dat de rouw makkelijker zal verlopen (daar eindigt de film), misschien zijn ze onbewust opgelucht.  

Een gesprek over de dood van een min of meer gezond iemand die dichtbij je staat, is een beetje als praten over de beëindiging van een romantische relatie als die nog in volle bloei is. En als het goed is, dan is de vraag: wanneer begin je erover? Als iemand de zestig is gepasseerd? Als iemand ernstig ziek wordt? En wie moet het initiatief nemen? Het kan immers ook als beledigend worden ervaren om al op de dood van iemand vooruit te lopen. En moet je dit bespreekbaar maken met je dochter van twaalf? Kortom, we tasten ook hier in het duister. 

Nog maar in de eerste helft van de twintigste eeuw was men zich bewust dat de dood kon toeslaan, dat zag je overal om je heen. Zo sterven in het werk van C.C.S. Crone (1914-1951), die tijdens het interbellum schreef, onder andere het wrange Het feestelijke leven, de mensen bij bosjes. Door welvaart c.q. verbeterde gezondsheidszorg leven we nu doorgaans langer, we menen dat we het eeuwige leven hebben, soms zelfs dat we er recht op hebben. Vanwege corona zijn mensen zich in het rijkere, seculiere deel van de wereld - rijkdom en secularisering lijken samen te gaan - iets bewuster geworden van de sterfelijkheid en dat voor de dood iedereen gelijk is, maar toch blijft hij een taboe, angst natuurlijk. De vraag echter is of een gesprek over de dood, waar uiteraard niets mis mee is, het probleem van het 'extra verdriet' oplost. Zou dat er niet veeleer in liggen dat zaken niet zijn uitgesproken? Moeten we niet erkennen dat we geen vat kunnen krijgen op de dood en dat de tragiek die ermee gepaard gaat daarbij hoort? Hoe moeilijk het ook is uiteraard.

En toch, de gezondste manier om met de dood om te gaan lijkt me Día de Muertos in Mexico waarbij onder andere Calaveras worden geschreven, gedichten over mensen alsof ze al dood zijn. Niets is zo verkwikkend om jezelf als een dode voor te stellen. Door een feest van de dood te maken - en laten we wel wezen, is het leven nu écht zo'n feest? - deel je het verdriet collectief, elk jaar weer, waardoor de dood een werkelijk onderdeel van het leven wordt - in plaats van het obligate 'de dood hoort bij het leven' - je neemt de angel eruit, misschien is er zelfs sprake van de triomf van het leven in plaats van die van de dood, in elk geval gelijkspel. Ik zou graag het land bezoeken. Een van de signalen dat Donald Trump de Antichrist was, was zijn demonisering van de Mexicanen, maar dat terzijde. 

Door de dood niet als een van de aanwezigen te beschouwen, maar als tafelgenoot te noden en zijn vriend te worden, zoals een Zweedse mysticus schreef, eigenlijk zoals Socrates schreef dat het leven leren is te sterven - om iemand te leren kennen moet je vriendschap met hem sluiten -, leef je elke dag weer op een wijze dat nabestaanden als het tijd voor je is om te gaan niet zozeer hoeven te treuren als wel vooruitzien, zich kunnen verheugen. Onze ware nalatenschap.